چالش ها، مسائل و الزامات ساختاری پیاده سازی نظام ملی ارزیابی اثر بخشی علم، فناوری و نوآوری

ارزیابی‌های مبتنی بر اثربخشی، به دلیل تمرکز بر شناسایی و تبیین ارتباط میان عملکردها از یک سو و اهداف و مأموریت‌ها از سویی دیگر، همواره مورد توجه کشورها و سازمان‌ها قرار داشته است. به عبارتی، در این نوع ارزیابی‌ها، سعی بر آن است تا تبیین شود که فعالیت‌های انجام شده در کشور یا سازمان، تا چه میزان با اهداف و مأموریت‌های آنها همسو و هم‌راستا و توانسته است به نیازهای مطرح شده در این اهداف و مأموریت‌ها جامه عمل بپوشاند. این نوع مطالعات در علم‌سنجی نقش ویژه‌ای ایفا می‌کنند؛ زیرا جدای از اینکه کشور یا سازمان چه میزان دستاورد علمی، فناورانه یا نوآورانه دارد، این نوع مطالعات می‌توانند نشان دهند که این فعالیت‌ها تا چه میزان با اهداف و مأموریت‌های تعیین شده مطابقت دارند و به عبارتی به این پرسش مهم پاسخ دهند که آیا چنین فعالیت‌هایی باید انجام می‌شده یا خیر؟ با وجود اهمیت این مقوله، هنوز ارزیابی‌های علم، فناوری و نوآوری مبتنی بر تبیین اثربخشی در دستور کار مراکز فعال در سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری در کشور قرار نگرفته و لازم است برای پیاده‌سازی چنین رویکردهایی در ارزیابی، ساختاری منسجم و نظام‌مند تدوین شود. این پژوهش سعی دارد ضمن برشمردن ابعاد ارزیابی‌های مبتنی بر اثربخشی در علم، فناوری و نوآوری، مدلی مفهومی برای ساختار این نوع ارزیابی‌ها در کشور ارائه دهد. این پژوهش به عنوان یک مطالعه‌ای تحلیلی- نظری، با رویکرد ترویجی و با استفاده از روش‌های کتابخانه‌ای و پیمایشی، به مطالعه، موشکافی و تحلیل ابعاد و مسائل مطرح در این پژوهش می‌پردازد. به این ترتیب، از منابع و متون چاپی و الکترونیکی مرتبط و همچنین از مصاحبه به عنوان ابزار گردآوری اطلاعات استفاده شد. جامعه انسانی این پژوهش عبارت‌اند از تعداد 15 نفر از صاحبنظران عرصه‌های ارزیابی علم، فناوری و نوآوری که با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شد. نتایج حاکی از آن است که ارزیابی‌هایی که با هدف شناسایی اثربخشی فعالیت‌ها و عملکردهای سازمانی و ملی صورت می‌پذیرد، از اهمیت خاصی در علم‌سنجی برخوردارند؛ زیرا این نوع ارزیابی‌ها در واقع به پرسش مهمی پاسخ می‌دهند که پیش از شروع مرحله ارزیابی، کارایی مطرح می‌شود و در خصوص درستی یا نادرستی فعالیت‌هایی است که باید در دستور کار قرار می‌گرفت. به عبارتی، در ارزیابی اثربخشی فعالیت‌ها و عملکردها، مبنای تعیین درستی یا نادرستی فعالیت‌ها، میزان ارتباط آنها با اهداف و مأموریت‌های تعیین شده است. به طوری که هر فعالیت هر چقدر هم که با کیفیت و با صرف انرژی و هزینه‌های اندکی انجام شده باشد، در صورتی که با اهداف و مأموریت‌های تعیین شده مطابقت نداشته باشد، از اثربخشی لازم برخوردار نخواهد بود و نمی‌توان آن را موجه قلمداد کرد. با وجود این، برای نیل به این نوع ارزیابی‌ها به صورت نظام‌یافته، نظام ارزیابی علم، فناوری و نوآوری کشور به الزام‌های مفهومی و ساختاری جدیدی نیازمند است که باید با پشتیبانی نهادها و سازمان‌های ذی‌نفع، تبیین و پیاده‌سازی شود. نتایج به دست آمده در این مقاله نشان می‌دهد که برای دستیابی به چنین اهدافی، می‌توان بر اساس مدل کنسرسیوم ملی سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری عمل کرد.